بخش سوم/

علمـای بزرگ دیوبند
مولانا امدادالله مکی
مولانا امدادالله بن محمد امین تهانوی مکی معروف به مهاجر مکی متولد ۱۳۳۳ هـ ق در نانوته از توابع شهر سهارنپور ایالت اتراپرداش هند است. وی در قیام تاریخی سال ۱۸۵۷م برضد انگلیس‌ها، رهبری مسلمانان در شهر سهارنپور را به عهده داشت و بعد از شکست قیام، مخفیانه به مکۀ معظمه مهاجرت کرد.
مولانا مهاجر مکی در فقر شدید می‌زیست و علمای بسیاری از هند به دیدار وی می‌رفتند. وی مجدِّد طریقۀ چشتیه در هند به حساب می‌‎رود که مولانا محمد قاسم نانوتوی، شیخ رشید احمد گنگوهی و مولانا محمد یعقوب نانوتوی، نخستین مدرسین و مؤسسینِ دارالعلوم دیوبند، از شاگردانِ وی بودند. وی مثنوی معنوی را در ایام جوانی نزد مولانا قلندربخش خواند و تا پایان زنده‌گی این دایره‌المعارفِ بزرگِ تصوف را بسیار دوست می‌داشت و بارها آن را تدریس می‌کرد. وی در سال ۱۳۱۰ ق در مکه درگذشت و در همان‌جا دفن گردید. (۲۰،/۱۱/۱۳۹۳)

شیخ فقیه رشید احمد گنگوهی
شیخ رشید احمد گنگوهی در سال ۱۲۴۴ هـ ق در شهر سهارنپور زاده شد و در سال ۱۲۲۳ در دهلی در گذشت. وی از علمای بزرگ و نسل اولِ دیوبند و شاگرد اساتیدی همچون مولانا علی نانوتوی و مفتی صدرالدین آزرده و شیخ عبدالغنی مجددی و همچنان از علمای مبارز و رهبران انقلابی سال ۱۸۵۷م علیه استعمار انگلیس و یکی از مراجع معتبرِ تقلید در احکام فرعی میان پیروان حوزۀ علمیۀ دیوبند به شمار می‌رود.
مفتی محمد تقی عثمانی می‌گوید: محمدقاسم نانوتوی وی را «ابوحنیفۀ عصر» لقب داده و شاه انورشاه کشمیری درحالی‌که در فقه به علامه شامی تسلیم نمی‌شد، گنگوهی را «فقیه النفس» می‌خواند و اشرف‌علی تهانوی (رح) در باب تواضع ایشان نقل کرده است که: روزی در فضای باز مصروفِ تدریس شاگردان بود که باران شروع به باریدن کرد؛ طلاب کتاب‌های‌شان را بستند و به زیر سقفی پناه بردند. شیخ کفش‌های شاگردان را با خود برداشت تا آب به آن‌ها نرسد. (۱۱، ش۹-۱۰، ۱۴۳۱هـ ق)

امام محمّدقاسم نانوتوی
محمد قاسم بن شیخ اسد علی بن غلام‌شاه در سال ۱۲۴۸ هـ ق، در شهر نانوته چشم به جهان گشود. پدرش شخصی متقی و پرهیزگار و کشاورز بود. امام با مولانا امدادالله مکی در طریقۀ چشتیه دستِ ارادت داد و نزد مولانا مملوک علی نانوتوی و شیخ عبدالغنی مجددی زانوی تلمذ خم کرد و زیر نظر شیخ احمدعلی سهارنپوری در مطبعۀ احمدیه به تصحیح برخی کتاب‌ها پرداخت که از آن‌جمله تصحیح و حاشیه‌نویسی صحیح‌البخاری را می‌توان نام برد. وی یکی از رهبران بزرگِ جنبش آزادی‌خواه بر ضد استعمار انگلیس در سال ۱۸۵۷م بود و ده‌ سال بعد از آن در مشوره و همکاری علامه رشید احمد گنگوهی، دارالعلوم دیوبند را اساس گذاشت و سرانجام در سال ۱۲۹۷هـ ق در دیوبند درگذشت و همان‌جا دفن گردید.
امام نانوتوی تقریباً دارای ۳۰ تألیف و اثر برجسته علمی است که بر وسعت علم، اندیشۀ بلند و ژرف‌نگری ایشان در علوم و معارفِ کتاب و سنّت و عرصه‌های دیگرِ دانش و حکمت دلالت دارد. ایشان همچنین در دفاع از آیین اسلام و جهت مقابله با فعالیت‌های تبشیری، مناظره‌های مختلفی با علمای مسیحی و هندو داشته است. مشهورترینِ این مناظره‌ها، مناظره‌یی است که در شهر چاندپور ایالت اتراپرادش برگزار شد و ایشان پس از چند مرحله مناظره با علمای برجستۀ مسیحی و هندو، آنان را شکست داد. (۲۰/۱۱/۱۳۹۳)

مولانا محمودالحسن دیوبندی
علامه مولانا محمود الحسن دیوبندی معروف به شیخ‌الهند، عالم، عارف، محدث، دانشمند برجسته، سیاست‌گر و مجاهد هند، نخستین شاگرد دارالعلوم دیوبند فرزند عالم، ادیب و شاعر برجسته، مولانا ذوالفقارعلی دیوبندی (متوفای ۱۳۲۳هـ ق/۱۹۰۴م) است. ایشان در سال ۱۲۹۰هـ ق/۱۸۷۳م از دارالعلوم فارغ‌التحصیل شد و در همان‌جا به تدریس پرداخت. سپس در سال ۱۳۰۸هـ/۱۸۹۰م ریاست دارالعلوم دیوبند را عهده‌دار گردید.
مولانا محمودالحسن در بلندهمتی، دورنگری، قاطعیّت، جهاد و مبارزه، رویارویی با مخالفان اسلام، تواضع، انابت الی‌ الله، شجاعت، فعالیت در عرصۀ علوم عقلی و نقلی، شناخت تاریخ و ادبیات و رعایتِ ادب و فروتنی نسبت به محدّثان و ائمۀ مجتهدین سرآمدِ همه بود. تواضع و بردباری در زنده‌گی اش نمایان بود و نورِ عبادت و مجاهده در سیمای او می‌درخشید. ایشان در علم فقه و اصول فقه سرآمدِ متأخرین بود و در نصوص و قواعدِ آن از آگاهی و تبحرِ بالایی برخوردار بود.
شیخ‌الهند یکى از رهبران مبارزاتِ آزادی‌خواهانۀ هند بود که یک بار با جمعى از همکارانش در حجاز و بار دیگر در اثناى جنگ اولِ جهانى در مالتا دستگیر شد و تا سال ۱۹۲۰ م به مدت چهار سال در زندان انگلیس به‌سر برد. در این سال، مردم هند اعم از مسلمان و هندو در حمایت از او تظاهرات و گردهمایی‌‌هایی را شکل دادند و او را پدر هند (شیخ‌الهند) خواندند و با فشار زیاد مردمی، آزاد شد و به وطن بازگشت و مردم مسلمان و غیرمسلمانِ هند از وی استقبالِ گرم و بی‌نظیری نمودند.
ایشان با وجود ضعف و بیماری و عوارض دوران اسارت در غربت، در شهرش دیوبند نماند، بلکه به شهرهای مختلف سفر کرد و در خطابه‌ها و سخنرانی‌‌هایش مردم هندوستان را به مبارزه علیه استعمار انگلیس و قطع رابطه با آنان فراخواند. در همین دوران به شهر علیگر سفر کرد و دانشگاه ملّی اسلامی (Jamia Millia Islamia) را در ۲۹ اکتبر ۱۹۲۰م پایه‌گذاری کرد.
دانشگاه ملی اسلامی یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های سراسری هند است که توسط جمعی از مسلمانان فرهیختۀ هند از جمله شیخ‌الهند مولانا محمودالحسن، حکیم اجمل‌خان، مولانا محمدعلی جوهر، دکتر مختاراحمد انصاری و عبدالمجید خواجه، در سال ۱۹۲۰ میلادی در شهر علیگر، تأسیس گردید و بنیان‌گذاران آن، دانشگاه نام‌برده را در سال ۱۹۲۵ از شهر علیگر به دهلی منتقل کردند.
دانشگاه ملی اسلامی، نقش بسیار مهمی در مبارزاتِ استقلال هند داشت. این دانشگاه به همتِ بزرگانی چون دکتر ذاکر حسین، رییس‌جمهور سابق هند که طی سال‌های ۱۹۲۶ تا ۱۹۴۸ ریاست این دانشگاه را به‌عهده داشت، کم‌کم در تمام رشته‌های آموزشی رشد کرد و در حال حاضر با داشتنِ بیش از چهل دیپارتمنت (شعبه) و مرکز تحقیقاتی، کلیۀ رشته‌های علوم را در بر گرفته و در سال ۱۹۸۸ به عنوان دانشگاه مرکزی و سراسری هندوستان در مجلسِ آن‌کشور به تصویب رسیده است.
شیخ‌الهند، قرآن کریم را نیز به زبان اردو ترجمه کرده است که ترجمۀ ایشان یکی از بهترین و مشهورترین ترجمه‌های قرآن در زبان اردو است. علامه شبیراحمد عثمانی (متوفای ۱۳۶۹ق/۱۹۸۹م) یکی از شاگردان برجستۀ ایشان، با افزودن تعلیقات مفیدی بر حاشیۀ این ترجمه که به «تفسیر عثمانی» معروف است، بر ارزش و افادیتِ این اثر افزوده است. چاپ‌خانۀ ملک فهد در مدینۀ منوره این ترجمۀ فاخر را همراه با تفسیر در سال ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م با تیراژ صدها هزار جلد چاپ و در بین مسلمانان جهان توزیع کرده است. ترجمۀ فارسی «تفسیر عثمانی»، در ایران و افغانستان به‌نام «تفسیر کابلی» معروف است.
بیماری و ضعف جسمانیِ مولانا محمودالحسن به‌تدریج شدّت یافت تا این‌که در سال ۱۳۳۹هـ ق/ برابر با ۱۹۲۰م در دهلی داعی اجل را لبیک گفت و در کنار آرامگاه استاد بزرگوارش امام محمّدقاسم نانوتوی به خاک سپرده شد. (۲۰/۱۱/۱۳۹۲)