بخش هفتم/

پرسـشی ‌که در این زمینه باقی می‌ماند، دوری گزیدن جماعت تبلیغ از فعالیت‌های سیاسی نرم در فضای مسالمت‌آمیزِ مبارزاتی علیه گروه‌های سیاسی دیگر، به‌خصوص آنانی‌‌ست که برضد ارزش‌های اسلامی فعالیت می‌نمایند. برخی حرکت‌های دیگرِ معاصر اسلامی که به اصلاحات اجتماعی از راه دعوت و تبلیغ باور دارند، در کنار آن، فعالیت‌های سیاسی نرم برای رسیدن به قدرت را نیز یکی از وجیبه‌های دینی و بخشی از جهاد می‌دانند که با جامعیتِ دین مقدس اسلام پیوند دارد. جامعیت و کمال دین مقدس اسلام و فراگیری دعوت اسلامی به باور برخی حرکت‌های دیگر که بر جماعت تبلیغ خُرده می‌گیرند، بدین معناست که هم در میدان دعوت و تبلیغ، هم در بخش‌های علمی و اکادمیک و هم در راستای مبارزاتِ سیاسی فعالیت باید کرد و تمام فعالیت‌ها را به هدفِ اصلاح اجتماعی معطوف باید ساخت. تا زمانی‌که از چند بُعد به سوی اصلاحات اجتماعی بنیادین حرکت نکنیم، نمی‌توانیم به حاکمیت واقعی عدل الهی در تمام ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تعلیمی و ارزش‌های واقعی انسانی به‌ گونۀ اساسی و پایدار دست یابیم.
طوری‌که دیده می‌شود، جماعت تبلیغ نسبت به احزاب سیاسی و رسیدن به قدرت در کشورهای اسلامی، بدبینانه‌ نگریسته و هیچ علاقه‌‎یی به روابط با سازمان‌ها و اشخاص سیاسی در اندیشۀ پیروان جنبش تبلیغ دیده نمی‌‎‌شود. بدین لحاظ، اگر ناعادلانه داوری نکرده باشیم، در نهایت امر، پرسش دوری گزیدن از جهاد و سیاست به عنوان یک خلای قابل ملاحظه در روش دعوتی جماعت تبلیغ احساس می‌شود.
ب: عدم استفاده از رسانه‌ها
جماعت تبلیغ در پیوند به استفاده از رسانه‌های مدرن بدین نظر است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم و صحابه و تابعین و کسانی‌که بعد از آن‌ها آمدند، از این رسانه‌ها در تبلیغ اسلام استفاده نکرده‌اند؛ بدین لحاظ، از رسانه‌ها تا حدی کناره‌گیری می‌نماید. حتا در برخی مساجد برای اذان گفتن و وعظ و تدریس که سخت نیاز به بلندگو احساس می‌شود، ترجیح می‌دهند از آن استفاده نکنند.
از همین‌جاست که امروز هیچ رسانۀ چاپی، سمعی، بصری، آنلاین و حتا صفحات اجتماعی مانند فیسبوک و توییتر به گونۀ رسمی از آدرس جماعت تبلیغ، وجود ندارد؛ درحالی‌که امکانات خیلی وسیع و چشم‌گیری در این زمینه در اختیار دارد.
زمانی‌که اجتماعاتِ سالانه برگزار می‌شود، بدون چاپ بروشر یا برگۀ تبلیغاتی‌ برای اشتراک مردم، صدها هزار نفر از وابسته‌گان این حرکت، در روز و زمان معین، از دوردست‌ها به محلِ مشخص حضور پیدا می‌کنند بدون این‌که اعلان تصویری‌یی را از طریق تلویزیون مشاهده کرده باشند یا موضوع در روزنامه‌یی بازتاب یافته باشد و یا دعوت‌نامه‌یی به ایشان رسیده باشد.
البته در رابطه با عدم استفاده از وسایل تبلیغاتی جدید، کدام فتوای فقهی‌یی در سطح جماعت تبلیغ وجود ندارد، بلکه در حد یک تعامل چنین معضله‌یی به مشاهده می‌رسد.
ج: اخذ احادیث ضعیف
یکی از موارد انتقادی دیگری که متوجه جماعت تبلیغ است، عمل به احادیثِ ضعیف و روایاتی است که به لحاظ فنی، قابل اخذ و استدلال حتا در باب فضایل نیستند. همان‌طور نقل اشعار، خواب‌های صالحان و حکایت‌های دلچسپ، بدون در نظرداشتِ صحت و سقم یا تحلیل و تجزیۀ آن در چوکات اندیشه و باورهای فقهی، به هدف جلب توجه مخاطبان، از جمله‌ مسایلی اند که به‌گونۀ مشهود میان اکثریت افراد وابسته به جماعت تبلیغ زبان به زبان نقل می‌شود.
موجودیتِ داستان‌ها و روایات بی‌اساسِ زیادی در کتاب‌های بزرگان جماعت تبلیغ به دلیل این‌که به فنون حدیث دسترسی نداشته‌اند و نتوانسته‌اند حدیث ضعیف و غیرقابل استدلال را از حدیث صحیح تفکیک نمایند، بدون شک بر باورها و برداشت‌های افراد وابسته به این نهضت تأثیر گذاشته است.
کتاب «فضایل اعمال» معروف به «تبلیغی نصاب»، «تاریخ مشایخ چشت» و «رونق المجالس» که همه به زبان اردو نوشته شده‌اند، از تألیف‌های شیخ محمد زکریای کاندهلوی و همچنان «حیات الصحابه» تألیفِ مولانا محمد یوسف کاندهلوی فرزند شیخ محمد الیاس رح که از جمله منابع معتبر جماعت تبلیغ به شمار می‌روند، قصه‌های عجیب و بی‌بنیادی را نقل کرده‌اند که به لحاظ سند، مشکلات زیادی دارند.
د: نبود برنامۀ منظم برای زنان
جماعت تبلیغ تا چند سال پیش برای زنان که از منظر دینی در بُعد تکلیف دینی، مساوی با مردان اند اما در نتیجۀ حاکمیت باورها و برداشت‌های فرهنگی نسبت به مردان از آگاهی دینی کمتر برخوردار اند، هیچ برنامه‌یی نداشت و بی‌توجهی جماعت نسبت به دیدگاه فقهی مخصوص به بزرگان این جنبش برمی‌گردد که نسبت به زنان و تکلیف اجتماعی آنان در کنار مردها، متفاوت از برخی حرکت‌های اسلامی دیگر می‌اندیشند که گویی تکلیف شرعی زنان به‌خصوص در باب پیشبرد دعوت نسبت به مردان، متفاوت بوده و نیازی به سهم‌گیری آنان در برنامه‌های دعوتی احساس نمی‌شود.
اما در سال‌های اخیر برای زنان در اجتماعات سالانه محل مخصوصی تدارک دیده می‌شود و تعداد قابل ملاحظه‌یی از زنان در حلقات گشتی جماعت نیز تنظیم گردیده و با محارم شرعی‌شان به سفرهای تبلیغی می‌پردازند، اما مساجد و محلاتِ ویژه برای زنان آن‌چنان که جماعت اسلامی در پاکستان و هند و یا اخوان‌المسلمین و برخی دیگر از جنبش‌های اسلامی معاصر در کشورهای اسلامی دارد، وجود ندارد.
هـ: محدود ساختن ابواب جامع دین در اصول شش‌گانه
یکی دیگر از انتقادهای قابل توجه در پیوند به جماعت تبلیغ، انحصار دین در اصول شش‌گانه است. شکی نیست که افراد جماعت به مفاهیم جامعیت، شمول و فراگیری دین نسبت به زنده‌گی انسان‌ها و همچنان رسمیت دین مقدس اسلام از سوی خداوند متعال تا پایان تاریخ، باور دارند اما بی‌توجهی ایشان به اصول و ارکان مهم دین، مانند جهاد به معنای سیاسی آن، کسب علم با در نظرداشت مقتضیات عصر حاضر و عقب‌مانی مسلمانان در این عرصه، خلاقیت‌های فرهنگی و تمدنی، احساس مسوولیت در قبال چالش‌های استعماری‌یی که تمام کشورهای اسلامی حداقل در یک قرن اخیر از آن رنج می‌برد، نشان‌دهندۀ یک نوع بی‌باوری یا حداقل عدم تعمق در نگرش جماعت تبلیغ نسبت به سایر ابواب شریعت اسلامی است.
همان‌طور که نماز یکی از ارکان اسلام است، زکات و حج نیز از جمله ارکان مهمِ اسلام به شمار می‌رود اما در خطابه‌های بزرگان جماعت تبلیغ، آن‌قدر که به شرح و تفسیر و بیان فضایل و حکمت‌های کلمۀ توحید و نماز پرداخته می‌شود، با زکات و روزه و حج کمتر تماس گرفته می‌شود و همان‌گونه به مسایل و مشکلات مدیریت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی‌یی که امروز دنیای اسلامی از آن سخت رنج می‌برد.