با رشد فزاینده و چشم‌گیر علوم بشری، پدیده‌های تازه هر روز رخ می‌نمایانند و به شیوه‌های مختلف، زنده‌گی بشر را متحول می‌سازند. پدیده‌های علمی جدید اعم از نوآوری و اختراعات در حوزه‌های مختلف و نیز کشف حقایقی از رموز و پیچیده‌گی‌های طبیعت با مسایل دینی و باورهای دین‌داران در تعامل و رویارویی مختلف قرار دارند. بسیاری آن، هیچ مشکل و مخالفتی با مسایل دینی ندارند و حتا در بسیاری موارد باورها و احکام دینی را تأیید می‌کنند (مانند بسیاری از مسایل شرعی در اسلام که با پیشرفت علوم، گوشه‌هایی از حکمت آن روشن می‌شود) اما در بعضی موارد، دستاوردهای علمی دست‌کم در نگاه نخست با دین و دین‌داری متعارض به نظر می‌رسد.
مسالۀ شبیه‌سازی از جمله پدیده‌های جدیدی است که امروزه با دین وارد چالش شده و دانشمندان ادیان مختلف مواضع گوناگونی در مقابل آن اتخاذ کرده اند.
در مباحث اسلامی از چند زاویه می‌توان به مسالۀ شبیه‌سازی پرداخت:
الف) آیا شبیه‌سازی با توحید در خالقیت (این‌که تنها خدا خالق هستی می‌باشد) متعارض است؟
ب) آیا شبیه‌سازی با بعضی گزاره‌ها و آموزه‌های متون دینی اسلام (قرآن و روایات) ناسازگاری ندارد؟
ج) حکم شرعی شبیه‌سازی از نظر علمای اسلامی چیست؟
در این‌جا به گزینۀ دوم می‌پردازیم و اشاره‌یی به گزینۀ نخست خواهیم داشت:
ابتدا این آیه شریفه را ملاحظه کنیم:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَّا یَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ» [۱] ؛ای مردم مثلی زده شد پس بدان گوش فرا دهید: کسانی را که جز خدا می‌خوانید، هرگز نمی‌توانید (حتا) مگسی را بیافرینند، هر چند برای (آفریدن) آن اجتماع کنند، و اگر آن مگس چیزی از ایشان برباید نمی‌توانند آن را باز پس گیرند، طالب و مطلوب هر دو ناتوان اند»
توحید در خالقیت با این واقعیت که برخی مخلوقات خداوند اشیای خاصی را خلق می‌کنند، منافاتی ندارد؛ زیرا این امر در طول خلقت الهی است و در حوزه مشیت خداوند و به اذن تکوینی الهی واقع می‌شود و به هیچ وجه جنبه استقلالی ندارد، معنای توحید در خالقیت نیز نفی خالقیت استقلالی از غیر خداوند است.
این آیه شریفه خطاب به بت‌پرستان نازل شد که گمان داشتند تحت تدبیر و ربوبیت بت‌ها هستند.[۲] آیه در پی روشن کردن این نکته مهم است که هیچ کسی غیر از خداوند متعال قدرت بر خلق موجودات را ندارد و ضرورتاً خالق حقیقی هر موجود مالک و مدبر آن موجود خواهد بود و این اشاره‌یی به مفاد توحید در خالقیت است.
اما توحید در خالقیت به چه معناست؟ توحید در خالقیّت یعنی اعتقاد به این‌که تنها خالق و آفریدگار حقیقی، خداست و همۀ هستی مخلوق اوست و خالقیت سایر موجودات جنبۀ استقلالی نداشته، تابع اراده و مشیّت خداوند است. [۳]
البتّه توحید در خالقیت با این واقعیت که برخی مخلوقات خداوند اشیای خاصی را خلق می‌کنند، منافاتی ندارد؛ زیرا این امر در طول خلقت الهی است و در حوزه مشیت خداوند و به اذن تکوینی الهی واقع می‌شود و به هیچ‌وجه جنبه استقلالی ندارد، معنای توحید در خالقیت نیز نفی خالقیت استقلالی از غیر خداوند است.[۴]
به این مثال توجه کنید: عمل نوشتن را به ظاهر دست انجام می‌دهد (و به عبارت دقیق‌تر انگشتان) اما علت حرکت انگشتان دست، تحریک ماهیچه‌های دست است که علت آن تاثیر قوای عصبی و تاثیرپذیری از مغز است. و همۀ این‌ها تحت تأثیر روح انسان قرار دارند. به این ترتیب، از یک‌سو می‌توان دست و یا حتا تک تک واسطه‌ها را علت نوشتن دانست و از سوی دیگر، می‌توان عمل نوشتن را معلول ارادۀ روح انسان دانست؛ زیرا روح و نفسِ انسان دست و انگشتان را به حرکت وا می‌دارد و به واسطۀ آن‌ها، قلم را بر کاغذ می‌کشد، در نتیجه گاهی می‌توان فاعل نوشتن را دست دانست و گاهی می‌گوییم من نوشتم(که من اشاره به روح آدمی است).
آیه مذکور با استفهام انکاری می‌گوید: آیا اگر همۀ انسان‌ها و یا آن‌چه غیر خداوند منشا اثر می‌پندارند، قدرت بر آفرینش چنین موجود به ظاهر ناچیز (مگس) اما در واقع پیچیده را خواهند داشت؟ و بر فرض که شخصی توان مونتاژ موجودی را یافت، آیا می‌توان گفت که او خلق کرده است؟ آیا با استفاده از امکانات و نعمت‌های الهی پدیده‌یی را فهمیدن و یا چیزی را تغییر دادن، خلقت است؟
مفهوم و فرایند شبیه‌سازی
از نظر تیوریک، هر سلول غیرجنسیِ انسان یا حیوان، دارای تمام اطلاعات ژنتیکی لازم برای ایجاد موجودی مشابه خویش است. از این‌رو در قرن بیستم تلاش‌های فراوانی برای تولید مثل از طریق به‌کارگیری سلول غیرجنسی انجام گرفت و تقریباً همه به شکست انجامید.
ویلموت جنین‌شناس اسکاتلندی برای نخستین‌بار موفق به ایجاد گوسفندی به نام «دالی» شد بدون کمک گرفتن از سلول جنس مذکر.
فرآیندی که برای زایش موجود شبیه‌سازی شده طی می‌شود، به شرح زیر است:
۱) کمک گرفتن یک تخمک بارور نشده از پستاندار ماده.
۲) بیرون کشیدن هستۀ تخمک و به‌دست آوردن یک تخمک فاقد هسته.
۳) گزینش یک سلول جسمی (غیرجنسی) بیرون کشیدن هستۀ آن و هدایت آن به تخمک فاقد هسته.
۴) تحریک تخمک بازسازی شده، به کمک داروهای شیمایی و یا جریان الکتریکی.
۵) پس از رسیدن تخمک به مرحلۀ چندسلولی در آزمایشگاه، به رحم میزبان مناسب (مادر جانشین) منتقل می‌شود.
۶) پس از زمان لازم برای بارداری، تخمک به جنین کامل و زنده تبدیل می‌شود و در موعد مناسب زاده می‌شود.
نکتۀ مهمی که باید توجه داشت، این است که از نظر علمی، تکنیکی که ویلموت و همکارانش (و امروزه سایر دانشمندان شبیه‌ساز) به‌کار گرفته‌اند «تکنیک انتقال هستۀ سلول جسمی[۵]»یا «اس. سی. ان. تی» (Scnt) نام دارد، اما نام مطبوعاتی و عامه‌پسند «کلونینگ» یا «شبیه‌سازی» بر آن غلبه پیدا کرده است.
توحید در خالقیّت یعنی اعتقاد به این‌که تنها خالق و آفریدگار حقیقی، خداست و همۀ هستی مخلوق اوست و خالقیت سایر موجودات جنبۀ استقلالی نداشته، تابع اراده و مشیّت خداوند است.
بنابرین اصطلاح شبیه‌سازی به پدیده خاصی اطلاق می‌شود که طی فرایندی تازه از سلول غیرجنسی، تولید مثل صورت می‌گیرد و در واقع وجه نوآوری در این تکنیک خاص علمی، تغییر مسیر تولید مثل و باروری از طریق سلول غیرجنسی مذکر است.
جمع‌بندی
۱. اگر تصور درستی از شبیه‌سازی پیدا کنیم، خواهیم دانست که این عمل تنها تغییری در فرایند تولید مثل است، همانند آن‌چه در مورد گیاهان ده‌ها سال است مورد استفاده قرار می‌گیرد و کسی در آن مورد نه این اصطلاح را به‌کار می‌برد و نه آن را آفرینشی خاص می‌شمرد.
۲. به فرض این‌که موجود جدیدی با خصوصیات تازه تولید شود، آیا به معنای خلقت مستقل و بدون بهره‌گیری از نعمت‌ها و آفریده‌های دیگر خداست؟ آیا بشر توان ابداع موجودی جدید را بدون استفاده از امکانات و مخلوقات خدا، و به‌طور مستقل ـ و نه با وابسته‌گی به ارادۀ تکوینی و قدرت الهی ـ دارد؟ آیا این خلاقیت‌های بشری، چیزی بیش از تغییر شرایط و نوعی مونتاژ است؟ آیا بشر می‌تواند مواد اولیۀ لازم برای ابداعات خود را نیز به‌طور کامل تولید کند به گونه‌یی که خلق آن اثر کاملاً از او باشد؟
۳. آیه کریمۀ مورد اشاره، در صدد نفی خالقیت مستقل غیرخداست و منافاتی با ابداعات غیرمستقل بشر ندارد و این نوآوری‌ها به برکت رشد علم و فناوری بشر است. اگر خداوند عقل و قدرت و زمینه‌های مناسب را برای بشر نمی‌داد، آیا او می‌توانست چنین ابداعاتی داشته باشد؛ به قول مولوی «ای دوست شکر بهتر یا آن‌که شکر سازد».

منبع: تبیـان