بخش هشتم/

تعبیر اصحاب پیامبر از احیاء سنت نیز همین‌گونه بوده است. به عنوان نمونه: عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ:کُنَّا مَعَ ابْنِ عَبَّاسٍ بِعَرَفَهَ، فَقَالَ لِی: یَا سَعِیدُ! مَا لِی لَا أَسْمَعُ النَّاسَ یُلَبُّونَ؟ فَقُلْتُ: یَخَافُونَ مِنْ مُعَاوِیَهَ. قَالَ: فَخَرَجَ ابْنُ عَبَّاسٍ مِنْ فُسْطَاطِهِ، فَقَالَ: لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، فَإِنَّهُمْ قَدْ تَرَکُوا السُّنَّهَ مِنْ بُغْضِ عَلِیٍّ.» (النیسابوری السلمی، ۱۴۱۲: ج۲،‌ ص ۱۳۳۴، ح رقم ۲۸۳۰)؛۱ از حضرت سعید بن جبیر روایت است که ما همراه ابن عباس در عرفه بودیم، به من گفت: ای سعید! مرا چی شده است، نمی‌شنوم که مردم تلبیه بگویند؟ گفتم: مردم از حضرت معاویه می‌ترسند. حضرت ابن عباس از خیمه‌اش بیرون شد و تلبیه گفت. گفت که آنان از بغض علی ترک سنت کرده‌اند.
دو. احیاء زمین مرده: زمینی که لم‌یزرع است و برای زراعت و بهرده دادن آماده ساخته شود. از حضرت جابر روایت است که حضرت پیامبر اعظم فرمود: «مَنْ أحْیَا أرْضاً مَیْتَهً فَلَهُ فِیهَا أجْرٌ، وَمَا أکلَتِ الْعَافِیَهُ مِنْهَا فَهُوَ لَهُ صَدَقَهٌ» (الهیثمی، بیتا: ج۴، ص ۱۷، ح رقم ۱۱۳۶)؛۲ هر کسی زمین مرده‌یی را زنده کند، برایش صدقه است و آن‌چه که زنده جانان از آن می‌خورند نیز برای او صدقه است.
پیام حدیث آن‌که: رسالت مسلمان اعمار زمین و تسلط بر طبیعت است.
سه. إِحْیَاءِ اللَیَل یا شب زنده‌داری: در سنت نبوی از شب‌زنده‌داری به «إِحْیَاءِ اللَیَل» تعبیر می‌شود، ‌یعنی آن‌ که می‌خوابد، از فرصت روزگار به ویژه شب سود نمی‌برد، در واقع وقت‌کش است و آن که سود می‌برد، زنده‌کنندۀ زمان است. از حضرت عائشه روایت است که گفت: «کَانَ رَسُولُ اللَّه – صَلَّى اللَّه عَلَیْهِ وَسَلَّمَ – إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ شَدَّ الْمِئْزَرَ، وَأَحْیَا اللَّیْلَ وَأَیْقَظَ أَهْلَهُ.» (النیسابوری السلمی، ۱۴۱۲: ج۲،‌ ص ۱۰۵۹، ح رقم ۲۸۳۰) ؛۳ حضرت رسول الله با داخل شدن دهۀ اخیر ماه رمضان، از همبستری اجتناب می‌کرد، شب را زنده می‌داشت و خانواده‌اش را بیدار می‌کرد.
ج: مفهوم إحیاء در سنت علمی مسلمانان؛ در سنت علمی مسلمانان به چند مورد برمی‌خوریم.
یک. إحیاء علم و دانش؛ حضرت علقمه مذاکره و مدارسۀ علم را زنده نگداشتن و زنده کردن آن می‌دانست. از حضرت ثنا بن عابس روایت است که حضرت علقمه گفت: «إِحْیَاءُ الْعِلْمِ الْمُذَاکَرَهُ.» (الأصبهانی، ۱۳۹۴: ج۲، ص ۱۰۱)؛۴ مذاکره روش إحیاء ‌علم است.
دو. إحیاء علم حدیث؛ شاید نخستین کسی که در این مورد سخن زده باشد، بن أبی لیلی باشد.‌ از عبدالرحمن بن أبی لیلی روایت است که گفت: «تَذَاکَرُوا؛ فَإِنَّ إِحْیَاءَ الْحَدِیثِ مُذَاکَرَتُهُ.» (الدارمی السمرقندی، ۱۴۱۲:ج۱، ص ۲۰۶، ح رقم ۶۴۵)؛۵ با یک‌دیگر یادآوری و مذاکره کنید،‌ همانا إحیاء (دانش )حدیث، مذاکرۀ آن است.
سه. إحیاء سنت: إحیاء دانش حدیث نخستین گام به سوی إحیاء سنت بود، اما إحیاء سنت شامل عملی شدنِ سنت‌های رسول‌الله نیز می‌شد. به عنوان نمونه، ابن زنجویه گوید: بر ماست إحیاء سنت‌های نبی صلی‌الله علیه و سلم، پیروی از اثر او و رهنمود گرفتن از هدایت او،‌ در آن‌جا که او سخت گرفته باشد، سخت گیریم و در آن‌جا که آسان گرفته باشد، آسان گیریم. (ابن زنجویه، ۱۴۰۶: ۱۰۷۸)
در تاریخ کسانی را داریم که لقب «محیی السنه؛ إحیاءگر سنت» را گرفته‌اند. پس از آن‌که مأمون از معتزلیان حمایت کرد و فتنۀ «خلق قرآن» پیش آمد. بعد از به تخت نشستن متوکل عباسی و مخالفتِ او با معتزلیان بالخصوص و اهل رأی بالعموم، اهل حدیث لقب «محیی السنه» را به او دادند. همچنان امام بغوی لقب محیی السنه را داشته است.
چهار. إحیاءالدین: دانشمندانی مانند امام بغوی، بدین جهت دانش را بر عبادت فضیلت می‌دادند که دانش وسیله‌یی بود برای زنده کردن دین. «قَالَ الشَّیْخُ الإِمَامُ: وَفَضْلُ الْعِلْمِ عَلَى الْعِبَادَهِ مِنْ حَیْثُ إِنَّ نَفْعَ الْعِلْمِ یَتَعَدَّى إِلَى کَافَّهِ الْخَلْقِ، وَفِیهِ إِحْیَاءُ الدِّینِ، وَهُوَ تِلْوُ النُّبُوَّهِ.» ؛ علم را بر عبادت از آن جهت برتری است که منفعتِ آن به همۀ مردم می‌رسد و وسیله است برای أحیاء دین و از طریق آن (دانش نبوی) ادامه می‌یابد.
برای درک مفهوم إحیاء الدین باید درکی از مرگ دین داشته باشیم. از نظر امام بغوی، مرگ دین عبارت است از: علماء‌ دین عادت به درس کرده باشند، بر مردم روزگار هواهای نفسانی چیره شده باشد،‌ از دین به جز رسمِ آن ‌و از علم جز اسمِ آن چیزی دیگری نمانده باشد، تا آن‌جا که مردم روزگار باطل را حق تصور کنند و جهل را علم بدانند. ( البغوی، ۱۴۰۳: ج۱، ص۳ و ۲۷۸)
بعضی کسان در تاریخ مسلمانان «محیی الدین» لقب گرفته‌اند، مانند محیی‌الدین ابن عربی عارف معروف،‌ اگر چه دشمنان بسیار دارد،‌ به ویژه از اهل حدیث و سلفیان.
پنج. إحیاء علوم دین: ‌کتاب مشهور امام غزالی «إحیاء علوم الدین» نام دارد. این کتاب امام غزالی را یکی از تأثیرگزارترین فقیهان پس از ائمۀ اربعه ساخت. هم برای او دوستان خرید و هم دشمنان. به‌ویژه از اهل حدیث و سلفیان. انگیزۀ او از نوشتن کتاب همان مرگ علوم دین و رو کردن مردم به دنیا بود.