بخش شانزدهـم/

۱٫ مفید بودن گفتار: از دیدگاه آداب دینی، گفتار باید به حالِ گوینده یا شنونده سودمند باشد. از گفتن سخنانِ بیهوده و بی‌ارزشی که نفعی به حالِ دنیا و آخرت ندارد، باید خودداری کرد. در واقع اگر گویندۀ سخن، حرفِ سودمندی برای گفتن ندارد، بهتر است از گفتن صرف‌نظر کند تا هم وقتِ دیگران را نگیرد و هم خود را دچار دردسر و زیانِ احتمالی نسازد.
۲٫ عامل بودن به گفتار: در آداب دینی، گویندۀ سخن باید به آنچه می‌گوید، عامل باشد و از آنچه بدان عمل نمی‌‌کند، بپرهیزد. در آداب اسلامی آنچه به گفتار گوینده ارزش می‌بخشد، عمل به گفتار است. همچنین گویندۀ سخن بیش از آنچه می‌گوید، باید عمل کند تا زینت گفتارش باشد. به‌راستی که فزونی سخن بر عمل، زشت است ولی فزونی کردار بر گفتار، زیبایی و زینت است.
۳٫ حق بودن گفتار: اگر دیگران حق داشته باشند خواسته یا ناخواسته بر اساس پنداشته‌های خود هرچه می‌خواهند بگویند، کدورت‌، درگیری‌ و انحراف‌ در زنده‌گی فردی و اجتماعی پدیدار می‌شود. گفته‌های نادرست و ناحق و بدون شناخت که بر اساس پندارها و تحلیل‌های جاهلانه باشد، پیامدهای ناگواری دارد.
۴٫ نیکو بودن گفتار: آداب اسلامی حکم می‌کند انسان گفتاری نیکو داشته باشد و از گفتن هر سخن ناروایی بپرهیزد. خداوند(ج) در قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: «قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً؛ با مردم به زبان خوش سخن بگویید.» (بقره:۸۳) یا «قُل لِّعِبَادِی یقُولُواْ الَّتِی هِی أَحْسَنُ»؛ به بنده‌گانم بگو آنچه را که بهتر است بگویند.» (اسراء:۵۳)
در حقیقت، گفتار نیکو، روش انسان‌های نیکو و باادب و گفتار زشت و ناروا، روش انسان‌های فرومایه و بی‌ادب است. آن کس که خود را به روش نیکوی گفتاری عادت دهد، همواره پیروز است و خود را از سرزنش دیگران برکنار داشته است. همچنان زبان افشا کنندۀ شخصیت انسان است؛ می‎تواند آبرو و حیثیتِ افراد را حفظ کند و می‎تواند در آن واحد به نابودی بکشاند. می‎تواند جنگ و ستیز را به آشتی تبدیل کند و دوستی و خویشاوندی را به دشمنی تبدیل کند.
۵٫ راست‌گویی: راست‌گویی از صفات ممتازِ انسان‎های مترقی و توسعه‌یافته است؛ انسان عاقل و عالم نیازی به دروغ‌گویی در خود احساس نمی‎کند. دروغ همانند شراب می‎تواند باعث همۀ بدبختی‎های بشر گردد، اثر سخن را از بین ‎ببرد و اجازه ندهد که بر دلِ شنونده بنشیند.
۶٫ پرهیز از سخن‌چینی و عیب‌جویی: کسی که سخن‌چینی دیگران را در سخنرانی می‎کند، نشان‎گر این است که از آرامش دیگران خشنود نیست. چنین افراد یا حسود اند یا بخیل و ناتوان.
۷٫ خودداری از اهانت و تحقیر دیگران در هنگام سخن گفتن: همۀ انسان‎ها مخلوق خداوند(ج) و قابل احترام هستند. بنابراین تمام انسان‎های کرۀ زمین شریف استند که تحقیر و کوچک شمردن آنان به منزلۀ کوچک و پست دانستن خود است. «زخم شمشیر مداوا می‎شود، اما زخم زبان هرگز!»
۸٫ خودداری از سخن گفتن با صدای بسیار بلند: سخن گفتن با صدای بلند یک مزیت دارد و چند عیب. مزیتش این است که همه می‎شنوند و عیب‎هایش فراوان است:
ـ گوش انسان تحمل مقدار فرکانس صدایی را دارد که اگر از آن حد زیاد شود، شنونده را آزار می‎دهد.
ـ موجب می‎شود که سخنان یا مطالب مربوط به شخصِ خاص را دیگران هم بشنوند.
ـ ممکن است کسی در حالت عبادت یا مطالعه باشد و برایش مزاحمت ایجاد ‎شود.
۹٫ پرهیز از بی‌ادبی و اشاعۀ فحشا: یکی از آداب مهم سخنرانی، رعایت ادب است. ابراز کلمۀ رکیک، خوشایند هیچ‎کس نیست و از همه بدتر سخنی که سبب رشد و اشاعۀ فحشا باشد، ضمن اینکه گناه هست، هرگز بار مثبت و آرامش‌بخش نخواهد داشت.