بخش دوم

خواننده حق دارد اعتراض کند که اقتصاد مانند مکانیک، تنها علم شناختِ مواد و طراحیِ سازه‌ها نیست و اقتصاد باید بتواند توصیه‌هایی برای نحوۀ تخصیصِ کالاهای کم‌یاب ارایه کند؛ یا وی بپرسد آیا این روش‌های آزمایشگاهی می‌توانند برای سیاست‌گذاری هم به‌کار آیند؟ پاسخ، هم بله است و هم نه!… پاسخ بله است برای سیاست‌‌هایی که با آزمایش‌های کم‌خرج به جواب می‌رسند. برای مثال، مالاریا یکی از کُشنده‌ترین بیماری‌ها در افریقا است، در عین حال، راه پیشگیری از ابتلا به مالاریا بسیار ارزان و در دست‌رس است. یک خانواده با یک پشه‌بند مخصوص که حدود ۴ دالر است، می‌تواند از خطر مرگ نجات پیدا کند. اما در کمال تعجب مشاهده می‌شود که تقاضا برای خرید پشه‌بند در این کشورها بسیار ناچیز است. چرا؟ شاید دلیلش عدم تمایل مردم به استفاده از این پشه‌بند‌ها باشد. با توجه به این مشاهده، سوالی که از یک اقتصاددان پرسیده می‌شود این است که اگر خیرینی پیدا شوند که تعداد زیادی پشه‌بند را رایگان توزیع کنند، آیا مردم از پشه‌بندهای اهدایی درست استفاده می‌کنند؟ آیا پشه‌بند‌ها میزان مرگ‌ومیر را کاهش می‌دهد؟ یا مردم از پشه‌بندهای رایگان به جای تور ماهی‌گیری یا برای بافت لباس و اسباب‌بازی استفاده می‌کنند؟
در قالب مثال قبلی، شما باید بتوانید حدس بزنید که چه روشی را اقتصاددانان برای مطالعۀ این سوال‌ها انتخاب می‌کنند. اقتصاددانان سعی می‌کنند در یک شرایط آزمایشگاهی این سیاست را اجرا کنند. آن‌ها دو گروه را به صورت کاملاً تصادفی انتخاب می‌کنند و به یک گروه پشه‌بند رایگان می‌دهند و آمار هر دو گروه را دقیق ثبت می‌کنند. تنها تفاوت دو گروه در عامل برون‌زای دسترسی رایگان به پشه‌بند است، بنابراین می‌توان پاسخی دقیق به این سوال به‌دست داد. نتایج این آزمایش‌ها شگفت‌آورند. آزمایش‌های مختلف در مناطق متفاوت نشان داد که اولاً میزان استفاده از پشه‌بند در صورت خرید یا توزیع رایگان بسیار بالا است و نحوۀ تهیه، تفاوت چندانی در شکل استفاده ایجاد نمی‌کند. دوم، این مطالعات نشان داد که استفاده از پشه‌بندها میزان مرگ‌ومیر ناشی از مالاریا را نصف می‌کند. به عبارت دیگر، به ازای توزیع هر ۱۰۰۰ پشه‌بند، از مرگ ۵٫۵ کودک جلوگیری می‌شود. کمتر سیاستی می‌تواند چنین موثر باشد.
اما پاسخِ سوال فوق در چه مواردی «نه» است؟ مثال آهن را به یاد بیاورید، آیا می‌توان یک کشتی را در ابعاد کشتی تایتانیک ساخت و آن‌ را در شرایط آزمایشگاهی با کاهش دمای آب مورد مطالعه قرار داد؟ حتماً نه! یکی از دلایل شکستن کشتی تایتانیک در قریب ۱۰۰ سال پیش، همین ترد شدن آلیاژ آهن به کار رفته در بدنۀ کشتی در آب‌های سرد شمال بود. مهندسین مکانیک امروزه برای پیشگیری از چنین فاجعه‌یی، چه‌گونه سازه‌های خود را طراحی می‌کنند؟ جواب مهندسین در استفاده از نرم‌افزارهای شبیه‌سازی است. مهندسین مکانیک نرم‌افزارهای شبیه‌سازی مانند ANSYS و Solidworks را طراحی کرده‌اند تا رفتار کشتی‌های غول‌پیکر در مقابل ضربه و دما را شبیه‌سازی و مطالعه ‌کنند. این نرم‌افزارها بر اساسِ فروض اساسی مکانیکی بنا شده که در آزمایشگاه‌ها مورد تأیید قرار گرفته است. به کمک این روش لازم نیست یک کشتی بزرگ در آزمایشگاه مطالعه شود، نوشتن یک کد کمپیوتری و شبیه‌سازی سازه طراحی‌شده، می‌تواند اطمینان کافی برای مقاومت سازه به‌دست دهد.
داستان اقتصاد هم دقیقاً همین‌گونه است. البته می‌توان برای سوالات سیاست‌گذاری ساده مانند پشه‌بند و مالاریا، محیط‌های آزمایشگاهی مناسبی تدارک دید ولی برای سیاست‌گذاری‌های بزرگ و پُرخرج که مخصوصاً مدت‌ها طول می‌کشند تا نتیجه دهند، نمی‌توان آزمایشگاه بزرگی مهیا کرد. از آن مهم‌تر نمی‌توان بر پایۀ چند آزمایش‌، بهترین سیاست را طراحی کرد. هر آزمایشی می‌گوید که اگر شرایط آن آزمایش در ابعاد بزرگ‌تری اجرا شود، نتایج چه‌گونه خواهد بود، ولی نمی‌گوید که اگر شرایط آزمایش را کمی عوض کنیم، چه نتایجی حاصل می‌شود. برای پاسخ به این سوالات، اقتصاددانان دست به شبیه‌سازی می‌زنند. فرض کنید دولت می‌خواهد یک برنامه حمایتی برای تحصیل فرزندان خانواده‌های فقیر در مکاتب ابتدایی و متوسطه تعبیه کند. مثلاً این برنامۀ بزرگ در ۳۲۰ روستا و به منظور حمایت حدود ۱۰۰۰۰ خانوار طراحی می‌شود. در این برنامه در صورت تحصیل هر فرزند در مکاتب به خانواده کمک مالی تعلق می‌گیرد. هر چه صنفی که فرزند شرکت می‌کند بالاتر باشد، یا فرزند دختر باشد، میزان پرداختی بیشتر است.
این دقیقاً برنامۀ معروفی است که در مکزیک با نام PROGRESA در سال‌های پایانی دهۀ ۱۹۹۰ اجرا شد. هدف از این برنامه، کمک به شرکت بیشتر کودکان در مکاتب و در نتیجه کاهش فقر بود. مبلغ پرداختی به خانواده‌های فقیر حدود یک‌چهارمِ درآمد این خانواده‌ها را شامل می‌شد و بنابراین تمایل به شرکت در چنین برنامه‌یی و اثرگذاری‌اش زیاد بود.