بخش دوم و پایانی/

عهد امان‌الله
انجمن نسوان ایجاد شد. جریدۀ ارشاد النسوان تاسیس گشت. اولین مدرسۀ زنانه به‌نام مستورات ایجاد گردید.
لیسه‌های امانیه و امانی در کنار حبیبیه تاسیس شد. ۳۲۲ باب مکتب ابتداییه در ولایات فعال گردید. شاگردان از ۱۹۲۷ به ۵۱۰۰۰ هزار رسید کتاب‌خانۀ ملی که مردم ایجاد کرده بودند، به کمک دولت رشد کرد. سینما در کابل و تیاتری در پغمان ایجاد گردید. ۱۳ جریده و مجله به مصرف دولت در کابل و ولایات به نشرات پرداخت.
۱٫ ارشاد النسوان در ۱۹۲۲ هفته‌وار در ۸ صفحه از طرف زنان کابل به سرپرستی (الف، ری) و روح‌افزا خانم نشر گردید.
۲٫ اتحاد مشرقی- در سال ۱۹۲۱ در جلال آباد به مدیریت برهان‌الدین کشککیی ماه دوبار.
۳٫ افغان در ۱۹۲۲ به مدیریت میرزا محمد جعفر خان، روزانه نشر می‌گردید.
۴٫ مجلۀ معرف معارف(بعدها آیینۀ عرفان) در ۱۹۲۱ از طرف وزارت معارف نشرشد، از سال ۱۹۲۳ مدیریت آن را استاد هاشم شایق گرفت.

۵٫ امان افغان- از ۱۹۱۹ به مدیریت عبدالهادی داوی هفته‌وار نشر گردید. بعداً مدیر آن میرسید قاسم‌خان شد.
۶٫ مجلۀ اردو به مدیریت عبدالطیف‌خان غند مشر ماه‌وار از طرف وزارت حربیه{دفاع} نشر می‌شد.
۷٫ اتفاق اسلام- از ۱۹۲۱ به مدیریت عبدالله خان هروی هفته‌وار در شهر هرات و به محرری صلاح‌الدین سلجوقی نشر شد.
۸٫ جریدۀ اتحاد -که از سال ۱۹۲۱ در خان آباد به نشر هفته‌وار آغاز کرد.
۹٫ روزنامۀ ابلاغ -این نشریه از ۱۹۲۱ به نشرات پرداخت و فقط اعلان نشر می‌کرد.
۱۰٫ جریدۀ بیدار- در شهر مزار شریف نشر گردید.
۱۱٫ روزنامۀ حقیقت- هفتۀ سه بار به مدیریت برهان‌الدین کشککی در شهر کابل گردید.
۱۲٫ ستارۀ افغان جریدۀ انتقادی هفته‌وار از سال ۱۹۲۰ در جبل السراج به مدیریت میرغلام‌محمد غبار نشر شد.
۱۳٫ جریدۀ طلوع افغان –از سال ۱۹۲۱ در قندهار به نشرات پرداخت.
۱۴٫ اصلاح به تاریخ ۲۹ دلو سال ۱۳۰۰ به مدیریت مسوولی محمدبشیر در خان‌آباد قندز پا به عرصۀ نشر گذاشت.
قانون اساسی قبلاً تصویب و در مادۀ ۱۱ آن در رابطه به نشرات آزاد ملی گفته شده بود: مطبوعات و اخبارات داخلیه مطابق نظام‌نامۀ مخصوص آن آزاد می‌باشد.
جراید ملی
۱٫ به این اساس در سال ۱۹۲۷ اولین جریدۀ ملی به‌نام «انیس» از طرف محی‌الدین انیس در ۱۲ صفحه نشرشد که مورد توجه قرار گرفت.
۲٫ نسیم سحر دومین نشریه‌یی بود که با مدیریت احمد راتب در چهار صفحه نشر گردید، اغلب مقالات آن راعبدالهادی داوی می‌نوشت.
۳٫ نوروز جریدۀ ماهانه با هشت صفحه در ۱۳۰۵ با مدیریت میرزا محمد نوروز و نگارنده‌گی ملامیر غلام‌جان، نشرگردید. افغان -به نگارنده‌گی پاینده محمد خان؛ پشتون ږغ به مدیریت فیض‌محمد ناصری؛
حبیب‌الله کلکانی – جوزا- اکتبر ۱۹۲۹
حبیب‌الله جریدۀ حبیب‌الاسلام را به نویسنده‌گی محمد حسین و بعدها به نویسنه‌دگی برهان‌الدین کشککی نشر کرد.
همچنان در ولایات کشور نیز چهار هفته‌نامه به‌نام‌های: موید اسلام، رهبر اسلام، اتفاق اسلام و نهضت الحبیب نشر می‌شدند.
در این دوره برخی نشریات آزاد نیز وجود داشت که اکثراً برضد نظام موجود نشرات می‌کردند، از آن شمار است الایمان، اتحاد افغان زیر نظر شاه. محمودخان، دکور غم در ننگرهار، غیرت اسلام در ننگرهار و پشتو.
مطبوعات درعهد محمد نادر
در عصر نادر، در این عرصه سخت‌گیری‌ها بیشتر شد. تمام امور طبع و چاپ دولتی شد. وارد کردن ماشین تایپ تحت کنترل قرار گرفت. گمرک ناگزیر بود نام وارد کنندۀ ماشین تایپ و تعداد آن را به دولت بسپارد و تاجر هم نام و هویت خریدار را تسلیم دولت می‌کرد؛ دوایر دولتی از ماشین‌های تایپ خود مسوول بودند. در این دوره روزنامۀ شخصی انیس دولتی شد.
مقالات نشریه ها پیش از نشر کنترل می‌شد و حتا مقالات مجلۀ کابل را شخص نادر می‌خواند. به عوض همه جراید آزاد، مجلۀ حی‌علی الفلاح توسط ملاهای جمعیت‌العلما ایجاد شد.
جراید اصلاح و انیس به‌دست کسانی که تعلیمات دینی داشتند، سپرده شد. چون محمدامین خوگیانی و برهان‌الدین کشککی. از مواد مطبوعات جز حرافی و تبلیغ سخنی نبود.
انجمن ادبی کابل در ۱۹۳۱ و انجمن‌های هرات و قندهار در ۱۹۳۲ برای تبلیغ آرمان‌های دولت تاسیس شدند. کسی سر از این خواسته برتافت، سخت محکوم گردید. انیس از دشمنانی که افکار جامعه را پریشان می‌کنند، سخن گفت. اصلاح به تبلیغ مذهبی، ذکر عجایب خلقت شماره ۲۵۸ جوزای ۱۳۶۳ پرداخت .
آنچه مربوط به خیانت و یا تجاوز انگلیس بود، نشر نمی‌گردید. سلسله مقالات قلم در کفِ اغیار، در مجلۀ کابل که اهداف مولفان انگلیس را برملا می‌کرد، ممنوع شد؛ مقالۀ عفت زبان، مردم را به سکوت دعودت می‌کرد.
سانسور به گونۀ بود که شعر انتخابی سرور گویا که عنوان «سرخ» داشت، سانسور شد و سرور جویا که ناشر انیس بود به جرم آن ۱۳ سال زندانی گردید، ولی گویا که محمدزایی بود آزاد ماند، محدودیت تا آنجا بود که حتا آهنگ‌ها سانسور شد. استاد قاسم شبی در هوتل کابل غزلی را خواند:
چیست مردی و مروت، حب میهن داشتن
کینه و بُغض برادر را ز دل برداشتن
فردا نادرخان او را به دربار خواست و دیگر امر شد که اشعارش را به انتخاب انجمن ادبی بخواند.
قانون مطبوعات و نشرات آزاد
در افغانستان همیشه نشرات دولتی بود. در ۱۹۴۹ در دورۀ صدارت شاه محمود اقداماتی در جهت آزادی مطبوعات صورت گرفت، ولی این آزادی از سال ۱۹۵۰ نگذشت و توقف شد، دیگر نشرات آزاد اجازۀ نشر نیافت.
قانون مطبوعات در سال ۱۹۶۵ نافذ شد، به این اساس از ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۱ جمعاً ۳۱ جریدۀ غیرحکومتی جواز نشر به‌دست آوردند.
از این شمار هفت جریدۀ (خلق، پرچم، مساوات، صدای عوام، شعلۀ جاوید، افغان ملت و اتحاد ملی) ارگان نشراتی احزاب سیاسی بود، زمانی‌که در سال ۱۹۷۳ محمد داود حکومت شاهی را سقوط داد، فقط ۱۷ نشریۀ آزاد در کابل چاپ می‌شدند که همه متوقف گردیدند.
قانون مطبوعات داشتن چاپ‌خانۀ شخصی را نیز اجازه می‌داد، ولی تنها جریدۀ (سبا) از خود مطبعۀ کوچکی داشت و دیگر همه جراید در مطبعۀ دولت چاپ می‌شد، به این اساس، زیر فشار دولت بود. اگر مطلب ضد دولت می‌داشت، چاپ نمی‌شد و یا بعد از چاپ در مطبعه مصادره می‌شد و اجازۀ توزیع نمی‌یافت. تمام جراید آزاد در کابل نشر می‌شد. فقط یک جریده به‌نام (روز) در کندز نشر می‌شد که بیشتر انتقادی بود و زود مصادره شد.
حکومت‌های وقت همیشه جراید را تحت فشار قرار می‌دادند و یا به آن اعتنایی نداشتند، به‌خاطری‌که این جراید صلاحیتی نداشت و در ضمن برخی از آنان که کارمندان مسلکی نداشتند، خود به یک وسیلۀ فشار در برابر موسسات تبدیل شده بودند، با تهدید از افشا کردن، برای خود پول می‌گرفتند.
جراید خلق و پیام امروز از طرف پارلمان ممنوع شد که نتوانستند از خود دفاع کنند، به‌خاطری که چنین مجالی نبود.
در سال ۱۹۷۲ نه جریدۀ غیر دولتی (مساوات، خیبر، افغان، پکتیا، اتحاد ملی، پیام وجدان، روزگار، افغان ملت و کاروان) به‌عنوان احتجاج در با سیاست حکومت در برابر مطبوعات غیرحکومتی، یک روز از نشرات ابا ورزیدند. در قانون مطبوعات مشخص شده بود که اساسات اسلام، شاهی مشروطه و دیگر ارزش‌های مندرج در قانون اساسی را حفظ کند. از این‌رو، حکومت وسیلۀ تهدید زیاد داشت.
در سال ۱۹۷۲ برای تجدید نظر در قانون مطبوعات، حکومتِ موسی شفیق اقداماتی را روی‌دست گرفت که به ثمر نرسید و باکودتای کمونیستی سقوط کرد.
جراید آزاد در مواردی خود مسوولانه در خدمت به وحدت ملی و دموکراسی عمل نمی‌کردند. به گونۀ نمونه، وقتی مسأله زبان در مجلس نماینده‌گان در سال‌های ۱۹۷۱ و ۱۹۷۲ داغ شد، جریدۀ افکارنو بر ضد پشتون‌ها و جریده‌های پکتیکا و افغان ملت در دفاع از پشتون‌ها و علیه دیگر ملیت‌ها قرار گرفت.
شماری از این جراید به‌وسیلۀ قدرت‌مندان حمایت می‌شدند و در خدمت آنان بودند و برخی هم فقط برعلیه هم نشرات می‌کردند. از این‌رو، مردم از واقعیت ناآگاه می‌ماندند.
کاروان: کاروان در ۱۹۶۸ از طرف صباح‌الدین کشککی نشر شد. عبدالحق واله مدیر مسوول آن بود. این نشریه ۵ سال ادامه یافت.
جریدۀ خلق در ۱۱ اپریل تا ۱۵ می ۱۹۶۶ یعنی شش هفته نشر گردید. جریدۀ پرچم در مارچ ۱۹۶۸ نشر گردید. و در ۱۹۷۰ به‌خاطر نشر شعری در مدح لینن از نشر باز ماند و مصادره شد. گهیز در اکتوبر ۱۹۶۸ به نشرات آغاز کرد. مدیر آن در زمستان ۱۹۷۲ کشته شد مدیر آن منهاج‌الدین گهیز نام داشت. شعلۀ جاوید،از اپریل ۱۹۶۸ تا جولای ۱۹۶۹ به‌نشر رسید. صدای عوام، نشریۀ جمعیت عوام از ماه مارچ تا جون ۱۹۶۸ نشر شد. افغان ملت، نشریۀ جمعیت سوسیال دموکرات (افغان ملت به مدیریت قدرت الله حداد بود). ملت، بخش انشعابی افغان ملت، خود را حزب سوسیال دموکراتیک خواندند و به رهبریی فدامحمد فدایی، جریده ملت را نشر کرد.

مساوات، ارگان نشراتی حزب مساوات (جمعیت دموکرات مترقی) از جون ۱۹۶۶ به نشرات ادامه داد. اتحادملی، با مدیریت خال محمد خسته، نشریه اتحاد ملی یا حزب وحدت ملی بود که توسط خلیل‌الله خلیلی به‌نام حزب زرنگار تشکیل شد.
به شمول جراید ذکرشده، در این دوره حدود ۳۰ نشریه دیگر نیز وجود داشت.
عصر جمهوریت
در ۱۹۷۳-۱۳۵۲داودخان نظام جمهوری را در سرطان ۱۳۵۲ اعلام کرد و برخلاف نظم جمهوری همه آزادی‌های سیاسی و رسانه‌یی را ممنوع کرد. احزاب سیاسی را به بهانۀ این که مردم هنوز به آگاهی کامل سیاسی نرسیده اند، لغو و حزب جدیدی را به‌نام «غورځنگ ملی» فعال ساخت .
روزنامه‌های دولتی اصلاح، انیس، هیواد و کابل تایمز که انگلیسی بود و مجله‌های پیام حق و ژوندون در کابل به نشرات ادامه دادند. زمانی اصلاح و انیس را با هم مدغم کرد و از آن اصلاح–انیس ساخت. از این که نشرات ملی وجود نداشت، تیراژ جراید رابلند برد. نظام جمهوری برای نشر اهداف تبلیغاتی خود روزنامۀ جمهوریت را تأسیس کرد که تا سقوط جمهوری داودخان نشر می‌گردید.
اصلاح-انیس از ۲ هزار به ۸ هزار رسید. پیام حق از ۲ هزار به ۶ هزار رسید و ژوندون از ۲ هزار شماره به ۱۰ هزار رسید.
در ولایات فراه، کندهار، ننگرهار، هرات، میمنه، بلخ، بدخشان، پروان و بغلان نشریات دولتی به نشرات خود ادامه دادند.
داود خان پروژۀ تلویزیون را به همکاری جاپانی‌ها روی‌ دست گرفت که در زمان او نشرات امتحانی آن آغاز گردید، اما تلویزیون رسماً در۱۹۷۸= ۱۳۵۷ توسط نورمحمد تره‌کی افتتاح شد.
البته در تمام دوره‌ها از زمان امان‌الله خان، استفاده از رادیو به پیمانه‌های متفاوت ادامه داشت.
نخستین رادیو در ۱۳۰۶برابر با ۱۹۲۷ با یک دستگاه مخابره در کوتی لندنی در پُل آرتل، فعال شد. در نخستین پیام امان‌الله خان با لنین صحبت کرد. رادیو به گونۀ اساسی در ۱۹۴۱- ۱۳۲۰ شروع شد. در سال ۱۹۵۴ به ساختمان‌های جدید که امروز قراردارد، انتقال یافت.
با سقوط داود خان افغانستان درگیر بحران عمیق گردید: نظام کمونستی، اسلامی، طالبان و جمهوری اسلامی بعد از اجلاس بن، هر یک شیوه‌های جدیدی را در پالیسی‌های نشراتی خود روی دست گرفتند که نیاز بررسی جداگانه را دارد.